सरकारी' दुर्गापूजा !

'सरकारी' दुर्गापूजा !

आज १५ ऑक्टोबर २०२४. 

स्वतंत्र त्रिपुरा राज्य भारतीय गणराज्यात सामील झाले त्या घटनेला आज ७५ वर्षे पूर्ण झाली. त्या निमित्ताने, त्रिपुरा राज्याचे एक वैशिष्ट्य आज सांगावेसे वाटले. नुकत्याच पार पडलेल्या दुर्गापूजा महोत्सवाशीच त्या वैशिष्ट्याचा संबंध असल्याने,  'आज मौका भी है और दस्तूर भी'...  

स्वातंत्र्यप्राप्तीनंतर गृहमंत्री सरदार वल्लभ भाई पटेलांच्या निर्देशनाखाली भारतातील सर्व लहान-मोठ्या राज्यांचे भारतीय गणराज्यात विलीनीकरण सुरु झाले. त्या वेळी त्रिपुरा संस्थानांवर माणिक्य राजवटीच्या राजांची सत्ता होती. अर्थातच ही सत्ता सार्वभौम नव्हती, कारण इ.स. १८०९ नंतर त्रिपुरा राज्य ब्रिटिश महाराणीचे मांडलिक झालेले होते. 

स्वतंत्र त्रिपुरा राज्याचा इतिहास तसा खूप मोठा आहे. बंगाली भाषेत लिहिल्या गेलेल्या, 'राजमाला' नावाच्या एका ग्रंथातील नोंदींनुसार, या राजघराण्याचे मूळ चंद्रवंशामध्ये आहे. ययाती आणि देवयानीचा मुलगा, द्रुह्यू, याने संपूर्ण ईशान्य भारतात एक मोठे राज्य स्थापन केले होते ज्याचे नाव 'किरात देश' असे होते. याच कुळातला ४६वा राजा त्रिपुर आणि त्याचा मुलगा, राजा त्रिलोचन, हे पांडवांचा राजा युधिष्ठिराचे समकालीन राजे होते. पुराणकालातल्या  या नोंदींव्यतिरिक्त, त्रिपुरा राज्याबद्दलचे ठोस ऐतिहासिक संदर्भ पंधराव्या शतकापासून पुढेपर्यंत सापडतात. इ.स. १४००च्या सुमाराला 'माणिक्य' कुळाची राजवट त्रिपुरामध्ये सुरू झाली आणि ती पुढे सतत साडेपाचशे वर्षे टिकली. श्री. किरीट विक्रमकिशोर माणिक्य, हा याच कुळातील १८५वा राजा राजगादीवर विराजमान असताना, १९४९ साली त्रिपुरा राज्य भारतात विलीन झाले.

काश्मीर ते त्रावणकोर आणि बडोदे ते त्रिपुरा, अशा चौफेर पसरलेल्या सर्व राज्यांचा विलीनीकरण करार जवळपास एकसारखाच होता. मात्र त्रिपुरा राज्याच्या विलीनीकरण करारामध्ये एक जरासे निराळे कलमही होते. या कलमानुसार, त्रिपुरा राज्यामधली हिंदू मंदिरे, जी अनेक शतके राजा स्वतः सांभाळत होता, त्यांचे व्यवस्थापन, त्यांमधली पूजा-अर्चा, पूजेसाठी नेमलेले पुजारी, आणि या कामांसाठी येणारा खर्च, अशा सर्व बाबींची जबाबदारी राज्य सरकारने उचलायची होती. सर्व विधी, विविध प्रसंगी दिले जाणारे पशुबळी, आणि पाळल्या जाणाऱ्या इतरही सर्व रूढी-परंपरा जशाच्या-तशा पाळल्या जायला हव्यात असे बंधन भारत सरकारवर, आणि पुढे त्रिपुरा राज्य सरकारवर असणार होते. त्रिपुराला १९७२ साली पूर्ण राज्याचा दर्जा मिळाल्यानंतर आजपर्यंत, राज्यातील मंदिराचे व्यवस्थापन आणि पूजा-अर्चा राज्य सरकारच करत आले आहे. 

राजधानी आगरतलामधल्या दुर्गाबारी मंदिराला १४० वर्षांचा इतिहास आहे, तर गोमती जिल्ह्यातल्या उदयपूर येथील त्रिपुरसुंदरी मंदिर ५०० वर्षांपासून उभे आहे. पश्चिम त्रिपुरा जिल्ह्याचे जिल्हाधिकारी, हे दुर्गाबारी मंदिराचे, आणि गोमतीचे जिल्हाधिकारी त्रिपुरसुंदरी मंदिराचे 'मुख्य सेवायत' म्हणून काम पाहतात. या जिल्हाधिकाऱ्यांच्या हाताखाली कार्यरत असलेला 'देवार्चन विभाग' या मंदिरांचे सर्व व्यवस्थापन पाहतो. त्रिपुरा हायकोर्टाने सप्टेंबर २०१९ पासून पशुबळीवर संपूर्ण बंदी घातलेली असली तरी इतर सर्व प्रथा सरकारतर्फे काटेकोरपणे पाळल्या जातात.

गेल्याच आठवड्यात यंदाच्या दुर्गापूजा समारंभाची सांगता झाली. जेंव्हा दुर्गामातेच्या मूर्तीच्या विसर्जनाची वेळ आली तेंव्हा राज्याच्या सशस्त्र पोलीसपथकाने बंदुकीच्या फैरी झाडून देवीला सलामी दिली. त्यानंतर पोलीसपथकाने देवीला 'राष्ट्रीय मानवंदना' देऊन निरोप दिला. इतकेच नव्हे तर, प्रत्येक 'राष्ट्रीय मानवंदने'च्या वेळी वाजणारे पार्श्वसंगीत, अर्थात 'जण गन मन..' देखील वाजवले गेले! 

त्रिपुरा राज्यातली, राष्ट्रीय मानवंदना स्वीकारणाऱ्या दुर्गामातेची पूजा, ही एकेमेवाद्वितीय आहे असे म्हटल्यास वावगे ठरणार नाही!